στρατόσφαιρα

Η ανώτερη ζώνη της ατμόσφαιρας. Η σ. χαρακτηρίζεται από σταθερή θερμοκρασία, ανάλογα με το ύψος. Η ύπαρξη της περιοχής αυτής στην ατμόσφαιρα, στην οποία η θερμοκρασία ελαττώνεται με το ύψος, αλλά μένει συνολικά στάσιμη και μάλιστα αυξάνει ασθενέστατα με το ύψος, παρατηρήθηκε αρχικά από τον Τεσερέν ντε Μπορ τον Ιούνιο του 1899, επιβεβαιώθηκε δε οριστικά το 1902 από τον ίδιο. Ο όρος σ., που δόθηκε από τον ίδιο, προέρχεται από τη λατινική λέξη stratus, η οποία σημαίνει στρώμα. Επομένως η σωστή ελληνική απόδοση της λέξης θα ήταν μάλλον στρωματόσφαιρα. Το μέσο ύψος της αρχής της σ. κυμαίνεται, ταυτόχρονα στο διάστημα και στο χρόνο. Στο διάστημα διαφέρει ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος, είναι δηλαδή μεγαλύτερο στον ισημερινό παρά στις εύκρατες και πολικές περιοχές. Το 1905. ο Χέργκεσελ, χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά τη μέθοδο των ατμοσφαιροβολίσεων πλοηγών αερόστατων σε σειρά, συνάντησε τη σ. στα 12,9 χλμ., στην υποτροπική περιοχή. Το 1906. στην εξερεύνηση της περιοχής των αληγών, αποδείχτηκε η αύξηση του ύψους της αρχής της σ., όσο προχωρούμε προς τις ισημερινές περιοχές. Πάνω από τον ισημερινό, το 1908, μετά από ατμοσφαιροβολίσεις με βολιστικό αερόστατο, που έκανε η γερμανική αποστολή Μπέρσον, διαπιστώθηκε ότι η σ. βρίσκεται σε ύψος από 17 έως και 19,8 χλμ. Είναι όμως δυνατόν και να αρχίζει από τα πιο ψηλά ακόμα πάνω από τις υψηλές πιέσεις του Ατλαντικού, που βρίσκονται γύρω από τις ισημερινές περιοχές, παρά ακριβώς στον ισημερινό, γιατί η σ. βρίσκεται σε μια στάθμη ψηλότερη από τα βαρομετρικά ελάχιστα, πάνω από τους αντικυκλώνες. Χρονικά το ύψος της αρχής της σ. υπόκειται σε δύο μεταβολές, μια περιοδική και εποχική, και μία απεριοδική, που οφείλεται στη βαρομετρική κατάσταση της στιγμής. Στην κεντρική Ευρώπη, η σ. βρίσκεται στην κατώτερή της στάθμη την άνοιξη και στην ανώτερη το καλοκαίρι. Το ελάχιστο παρατηρείται τον Μάρτιο και το μέγιστο τον Αύγουστο. Οι εποχές των άκρων θερμοκρασιών της περιοχής αυτής της ατμόσφαιρας, δεν συμπίπτουν με τις εποχές, κατά τις οποίες παρατηρούνται τα πολύ μεγάλα και ελάχιστα ύψη. Η ατμοσφαιρική κατάσταση επιδρά εξάλλου στο ύψος της σ. και στη θερμοκρασία της. Η μετάβαση από την τροπόσφαιρα στη σ. δε χαρακτηρίζεται μόνο από μεταβολή στη διάταξη των ισόθερμων, αλλά και από την ανώμαλη μεταβολή της ταχύτητας και της διεύθυνσης του ανέμου. Εφαρμόζοντας τους νόμους της ακτινοβολίας στη σ., μία ομάδα επιστημόνων, εξακρίβωσε ότι η σταθερότητα της θερμοκρασίας σ’ αυτή τη ζώνη, οφείλεται σε μία μόνιμη ισορροπία ανάμεσα στην ακτινοβολία την οποία παίρνει ο αέρας της ζώνης αυτής (από τη Γη, από τον Ήλιο και από τις άλλες μάζες της ατμόσφαιρας), και από την ακτινοβολία, την οποία εκπέμπει ο ίδιος ο αέρας. Πρόκειται για μία ισορροπία ακτινοβολίας, και μια ισορροπία του είδους προκαλεί την ισοθερμία. Αντίθετα στην τροπόσφαιρα τέτοιας φύσης ισορροπία δεν παρατηρείται. Το 1931 και το 1932, ο Βελγοελβετός καθηγητής Πικάρ ανυψώθηκε δυο φορές με αερόστατο και έφτασε σε ύψος 16 χλμ. Σκοπός της ανύψωσης του αυτής ήταν βασικά η μελέτη των «κοσμικών ακτίνων». Τα αποτελέσματα των ερευνών του δεν ήταν αξιοσημείωτα, πάντως όμως, από τις παρατηρήσεις που έγιναν, ο Πικάρ διατύπωσε δύο θεωρίες οι «κοσμικές ακτίνες» δεν έρχονται από το κοσμικό διάστημα, όπως πιστευόταν ως τότε, αλλά παράγονται στα ανώτερα στρώματα της γήινης ατμόσφαιρας. Τέλος, το «σκληρότερο» και πιο διαπεραστικό μέρος των ακτινοβολιών έρχεται από το κοσμικό διάστημα, αλλά τα «μαλακότερα» συστατικά, που είναι ισχυρά και αρνητικά ηλεκτρισμένα, αποτελούν είδος δευτερεύουσας ακτινοβολίας, που προέρχεται από τη σύγκρουση των «σκληρών» ακτίνων με τα μόρια του αέρα. όζον, τρύπα. Το όζον –τα διάφορα οξείδια του– δημιουργούν στην στρατόσφαιρα ένα προστατευτικό στρώμα που «φιλτράρει» την υπεριώδη ακτινοβολία και με αυτό τον τρόπο παίζει σημαντικό ρόλο στον καθορισμό των κλιματολογικών συνθηκών της γης. Το 1974 μια ομάδα του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας διαπίστωσε ότι το χλώριο, που απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα υπό την μορφή διαφόρων χλωροφθορανθράκων (CFC) καταστρέφει το όζον. Χρειάστηκε όμως να περάσουν 10 περίπου χρόνια για να επισημανθεί η τεράστια σημασία αυτής της καταστροφής από τον Άγγλο καθηγητή Τζο Φάρμαν και την ερευνητική ομάδα της Αμερικανικής Εθνικής Ωκεανολογικής Ατμοσφαιρικής Υπηρεσίας. Οι έρευνες έδειξαν πως πάνω από την Ανταρκτική το προστατευτικό στρώμα του όζοντος είχε «καταστραφεί» και είχε δημιουργηθεί μια «τρύπα», από την οποία οι υπεριώδεις ακτίνες μπορούσαν να περάσουν χωρίς το αναγκαίο «φιλτράρισμα» στη βιόσφαιρα προκαλώντας έτσι διάφορα προβλήματα. Οι έρευνες συνεχίστηκαν σε βάθος και διαπιστώθηκε ότι παρόμοια «ρήγματα» στην προστατευτική ασπίδα του όζοντος υπάρχουν και πάνω από την Ευρώπη, την Αυστραλία κ.ά. Για την αντιμετώπιση του φαινομένου υπογράφτηκε το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (1985) και το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1990), που ορίζουν τρόπους περιορισμού των χλωροφθορανθράκων (συνήθως περιέχονται σε ψυγεία, σπρέι κλπ.). Στο μεσοδιάστημα σε πολλά προϊόντα χρησιμοποιούνται στη θέση των χλωροφθορανθράκων (CFC), υδροχλωροφθοράνθρακες (HCFC). Το σχεδιάγραμμα δείχνει πως οι χλωροφθοράνθακες καταστρέφουν το όζον (Πηγή: πρακτορείο Reuter).

* * *

η, Ν

(μετεωρ.) ζώνη στην ατμόσφαιρα τής Γης ή άλλων πλανητών η οποία βρίσκεται πάνω από την τροπόσφαιρα και χαρακτηρίζεται από ασθενή αύξηση τής θερμοκρασίας σε συνάρτηση με το ύψος.

[ΕΤΥΜΟΛ. Νόθο αντιδάνειο συνθ., πρβλ. γαλλ. stratosphere < λατ. stratum «στρώμα» (< sterno «στρώνω») + λατ. sphaera (< σφαίρα)].